Wil de gemeenteraad zich voornemen om de uitslag van een geldige volksraadpleging te aanvaarden en te respecteren indien voldaan wordt aan de wettelijke vereisten zoals voorgeschreven door Vlaanderen in het Draaiboek Fusies?
De gemeenteraad van 27 oktober 2022 nam met 15 stemmen tegen 10 de principiële beslissing tot samenvoeging van de gemeente Beveren, de gemeente Kruibeke en de gemeente Zwijndrecht.
Naar aanleiding van deze principiële beslissing was er wat commotie rond de inspraak die de gemeenteraad al dan niet aan de burger zou geven bij het nemen van deze beslissing. Een voorstel om, overeenkomst het Draaiboek Fusies van het Agentschap Binnenlands Bestuur, naar de burger te luisteren voorafgaand aan deze principiële beslissing teneinde tijdig het draagvlak hiervoor te kennen, werd met 15 stemmen tegen 10 stemmen afgekeurd. Een voorstel om pas naar de burger te luisteren ná het nemen van de principiële beslissing en zelfs “nadat de projectgroep zijn taken heeft afgerond” (in casu de transitiemanager) werd met 15 stemmen tegen 10 stemmen goedgekeurd. Hierdoor werd meteen ook de mogelijkheid tot een volksraadpleging kort na de principiële beslissing, bv. op initiatief van de bevolking, geblokkeerd. Het stemgedrag van de raadsleden verliep consequent: wie zich uitsprak vóór de principiële beslissing, stemde tegen een voorafgaande volksraadpleging.
De argumentatie van deze laatsten was dat er eerst “onderzoek” moest gebeuren naar de verschillen en de gelijkenissen tussen de drie gemeenten, en dat de burger pas een geïnformeerde stem zou kunnen uitbrengen na afloop van dit “onderzoek”. Nochtans was de eerder afgeronde bestuurskrachtanalyse duidelijk over de toekomst van Zwijndrecht als autonome dan wel samengevoegde entiteit, en zal de lopende fusieverkenning geen antwoord geven op de meest pertinente vragen die de inwoners van Zwijndrecht hebben over deze fusie, namelijk wat het voor hen concreet zal betekenen. In de praktijk zien we dat er in tussentijd een fusie wordt opgetuigd en er in de andere gemeenten zelfs draagvlak voor gecreëerd wordt door dezelfde transitiemanager die voor Zwijndrecht een “onderzoek” aan het doen is.
Dit roept een aantal pertinente vragen op, en vooral bij diezelfde burger. Wil de gemeenteraad de stem van de burger wel horen? Tot nu toe heeft de gemeenteraad de mening van deze burger expliciet niet willen horen, terwijl dat wel de normale gang van zaken is. Tot op de dag van vandaag zijn burgers over de fusie niet ernstig geraadpleegd. Er is de facto beslist om één keer te luisteren, naar één antwoord op één vraag, nl. op 17 september 2023 bij de volksraadpleging. Op dat moment is er al veel tijd en geld in die fusie gestopt. Mensen stellen zich dus terecht de vraag of de gemeenteraad bij die ene vraag dan wel rekening zal houden met de wens van de burger bij het nemen van een definitieve beslissing. Als de uitslag “neen” is, wordt het dan ook “neen”, of zal een “neen” mogelijks toch gelezen worden als een “eigenlijk wel”? Kortom, er is nood aan een signaal naar de burger toe dat hun ene antwoord op die ene vraag wel degelijk ernstig genomen zal worden. Dat signaal kunnen wij hen geven door ons te engageren hun antwoord te volgen.
De volksraadpleging kan op zichzelf niet bindend zijn. De regelgeving over het houden van een volksraadpleging stelt onder meer dat het resultaat ervan consultatief en niet bindend is. Het is volgens de grondwet immers niet mogelijk om aan de burger rechtstreeks de bevoegdheid te verlenen om in de plaats van de politieke overheid beslissingen te nemen die uitsluitend tot de bevoegdheid en verantwoordelijkheid van deze laatste behoren. De grondwet gaat er immers van uit dat de burger deze bevoegdheid heeft afgestaan na het uitbrengen van een stem tijdens de periodieke gemeenraadsverkiezingen, en dat voor de volledige duur van de legislatuur. Het louter consultatief karakter van de volksraadpleging beperkt de inmenging van geëngageerde burgers in het beleid, maar dit is nu eenmaal het wettelijk kader waarin wij opereren en dat wij allemaal uiteraard respecteren.
Toch hebben de uitkomsten van volksraadplegingen in de praktijk een grote waarde voor beleidsmakers. Daarom is de geldigheid van een volksraadpleging onder meer onderworpen aan een opkomstdrempel. Een zeer hoge opkomstdrempel van 40% van de stemgerechtigden (wet van 10 april 1995 tot aanvulling van de Nieuwe Gemeentewet) werd in de grondwetsherziening van 1999 na verschillende mislukte volksraadplegingen en een advies van de Vlaamse Adviescommissie Volksraadplegingen (VAV) verlaten ten voordele van redelijke afstemming van een opkomstvoorwaarde aan het aantal inwoners. Voor een gemeente met 15000 tot 30000 inwoners werd dit vastgelegd op 3000 stemmers (kleinere gemeenten moeten minstens 20 % halen, grotere gemeenten minstens 10%), in de veronderstelling dat dit aantal een representatief beeld geeft van de wens van de bevolking.
Het is niet wenselijk om een volksraadpleging bij voorbaat te devalueren, hetzij door de bevolking in het ongewisse te laten over de doorwerking ervan, hetzij door naast de wettelijke vereisten nog bijkomende beperkingen aan het instrument te verbinden. Eén zo’n bijkomende beperking zou erin bestaan om de inzet van de volksraadpleging, nl. de belangrijke consultatieve waarde van deze vorm van burgerinspraak, al bij voorbaat te koppelen aan een hogere, in de praktijk moeilijk realiseerbare opkomstvoorwaarde alvorens er rekening mee te willen houden in de besluitvorming. Dit is nefast, want het ontmoedigt net de burgers om de moeite te doen om hun stem uit te brengen. Het omgekeerde kan echter wel: de gemeenteraad kan zich, op beleidsmatige basis, ten aanzien van de burger die een inspanning levert en betrokken wil zijn, engageren dat diens stem gehoord zal worden.
Er is nog een belangrijke reden waarom we in dit specifieke geval als gemeenteraad het signaal moeten geven dat we het resultaat van de volksraadpleging zullen respecteren. In een representatieve democratie heeft het bestuur het grondwettelijk recht om zich te beschermen tegen inmenging van de burger bij beslissingen. Men kan stellen dat een dergelijke bescherming de participatieve democratie niet aantast, zolang het gaat om thema’s en vraagstukken waarover de burger zich vooraf, bij de gemeenteraadsverkiezingen, heeft kunnen uitspreken na het uitpluizen van verkiezingsprogramma’s. Anders is het bij thema’s en vraagstukken die op geen enkele manier aan de burger zijn voorgelegd. Wie er de partijprogramma’s voor de laatste gemeenteraadsverkiezingen op naleest zal vaststellen dat slechts één partij vertegenwoordigd in deze raad een uitspraak doet over de zelfstandige toekomst van de gemeente, en wel in de positieve zin, met de belofte om geen fusie te initiëren zolang zij niet nodig is, en in voorkomend geval het laatste woord aan de burger te laten. Met andere woorden: de gemeenteraad heeft bij de laatste gemeenteraadsverkiezingen geen mandaat gevraagd noch gekregen om over te gaan tot een opheffing van de gemeente als zelfstandige entiteit.
Wat we wel terugvinden in elke verkiezingsprogramma, is het belang van burgerparticipatie als essentieel onderdeel van de democratische besluitvorming.
Des te belangrijker is het om bij de meest ingrijpende beslissing die een gemeente kan nemen (namelijk haar eigen opheffing) de burger die zich uitspreekt ernstig te nemen en geen bijkomende obstakels op te werpen voor de inspraak van de bevolking. Een voorafgaand engagement zorgt ervoor dat kandidaat-stemmers niet bij voorbaat ontmoedigd worden en op 17 september 2023 thuisblijven.
Ons engagement om als gemeenteraad het resultaat van een wettelijk geldige volksraadpleging te respecteren en te volgen, zal ervoor zorgen dat voor- en tegenstanders het maatschappelijk debat maximaal kunnen voeren, en dat de burgers zich gesterkt zullen voelen om naar de stembus te trekken en hun mening te geven, wetende dat het resultaat gevolgd zal worden.
Aangezien het resultaat van de volksraadpleging op voorhand niet gekend is, gaat de beslissing om zich vooraf te engageren om het resultaat ervan te respecteren niet over voor of tegen een fusie zijn, maar over het respecteren van de democratische stem van de burger.
Een dergelijke beleidsbeslissing is een belangrijk signaal, en doet geen afbreuk aan de wettelijke bepaling die het resultaat van de volksraadpleging formeel loskoppelt van de naderhand te nemen beslissing.
Het decreet lokaal bestuur van 22 december 2017 en latere wijzigingen, artikels 40 en 41: de bevoegdheden van de gemeenteraad.
Het decreet lokaal bestuur art. 305 – 325: volksraadplegingen
De gemeenteraad besluit om na afloop van de volksraadpleging over de gemeentefusie, mits een geldig aantal stemmen (namelijk 3000), deze consultatie van de bevolking, op basis van een gewone meerderheid van stemmen, als beleidsbepalend te aanvaarden voor de definitieve besluitvorming.